در شماره پیش درباره نکتهای از آداب زیارت صحبت کردیم که شاید کمتر به عمق آن توجه کرده باشیم؛ به آدابی که مربوط به انگیزههای درونی و معرفت ما نسبت به فردی است که به زیارتش میرویم. علامه حلی در آغاز بحث مزار در تذکرة الفقها یکی از مهمترین ارکان در همه زیارتها را نیت و انگیزه میداند؛ چراکه زیارت، عبادت است و شرط تحقق عبادت این است به قصد قربت انجام شود. خداوند تنها عملی را میپذیرد که خالصانه برای او باشد. بر این اساس لازم است در تبیین معنا و مفهوم معرفت و بیان حقیقت و ماهیت آن، مؤلفههای آن را بررسی کنیم. در روایات و زیارتنامهها برخی از این مؤلفهها بیان شده است که مهمترین آنها را در ادامه میآوریم.
او زنده و آگاه است
براساس باور شیعه، حیات و ممات امام یکسان است و وجود ملکوتی امام پیوسته حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار ماست. زائر باید هنگام زیارت طوری رفتار کند که گویا در محضر امام است. ارواح مقدس هنگامی که از بدن جدا شده و به عالم قدس و مجردات متصل میشوند احاطه بیشتری بر این عالم پیدا میکنند و تصرفاتشان در آن بیش از پیش و آگاهیشان بر زائران کاملتر میشود؛ چنانکه قرآن کریم میفرماید: «بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ فَرِحینَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ؛ آنان زندهاند و نزد پروردگارشان روزی داده میشوند. به آنچه خداوند از فضل خود به آنان داده است شادماناند». (آلعمران: ۱۷۰- ۱۶۹) بنابراین نسیم الطاف ایشان بر زائران میوزد و پرتوهایی از نورشان بر آنان میتابد. (بهاری همدانی، ۱۳۶۱ش، ص۴۲)
از برخی روایات نیز استنباط میشود پیامبر(ص) و امامان در حیات و ممات خود ناظر اعمال بندگاناند؛ پیامبر خدا(ص) به امام علی (ع) میفرمایند: «هر کسی که مرا در زمان حیات یا مرگم زیارت کند یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، من ضمانت میکنم او را از هول و شدائد روز قیامت نجات دهم تا آنکه او را همدرجه خودم میکنم». (ابنقولویه، ۱۴۱۷ق، ص۴۰) در توضیح این روایت، آیتالله العظمی جوادی آملی بیان میکند: «این روایت و امثال آن نشان میدهد حیات و مرگ پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) یکسان است؛ زیرا زیارت دوران حیات و مرگ، اجر و آثار یکسان دارد. از این جهت لازم است زائر بهگونهای در حرم شریف آنان حضور پیدا کند که اگر زنده بودند، در کنارشان حضور پیدا میکرد». (جوادی آملی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۲۶)
نخستین گام در شناخت و آگاهی
مقصود از معرفت و شناخت امام و ولی، آگاهی از شرححال و تاریخ زندگانی آنان نیست، بلکه مقصود این است آنان را خلیفه خدا و واسطه فیض الهی بدانیم و نقش ایشان را در زندگی و نظام هستی درک کنیم.
ولی به معنی کسی است که اطاعتش واجب است (مفترض الطاعه) و زائر باید این امر را در مورد امام بداند. این معنا در حدیثی از امام صادق(ع) بیان شده است. ایشان در پاسخ به یکی از یاران خود درباره معنای معرفت در زیارت امام رضا(ع) فرمودند: «یعنی بداند که امام مفترض الطاعه غریب و شهید است». (صدوق، ج۲، ص۵۸۴)
این نکته نیز در خور توجه است که اطاعت امام در پرتو اطاعت خداوند تحقق پیدا میکند. ازاین رو امام باقر(ع) میفرمایند: «هر کسی مطیع خدا باشد، دوست و شیعه ماست و هر کسی نافرمانی خدا کند، دشمن ما خواهد بود و ولایت ما به جز با عمل کردن و پرهیزکاری بدست نمیآید». (کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۵)
امام رضا(ع) نیز اطاعت خداوند و اطاعت و محبت اهلبیت(ع) را لازم و ملزوم دانسته که هر یک بدون دیگری کارکرد خود را از دست میدهد. ایشان در این باره میفرمایند: «مبادا عمل صالح را به بهانه دوست داشتن آلمحمد(ع) رها کنید و مبادا محبت ایشان و تسلیم در برابر اوامرشان را به اتکای عبادت و عمل نیکوی خود از دست بدهید؛ زیرا هیچ کدام از این دو به تنهایی قبول نمیشود». (فقهالرضا(ع)، ص ۳۳۹ )
آگاهی درباره جایگاه ولایت در نظام هستی
زائر باید امام را واسطه فیض الهی بر بندگان و نقطه اتکای نظام عالم بداند؛ چنانکه اگر وجود او در عالم نباشد، زمین اهلش را در خود فرومیبرد. در زیارت جامعه کبیره آمده است: «خداوند با شما آغاز کرد و با شما نیز پایان میبخشد. به واسطه شما باران فرومیفرستد و به واسطه شما آسمان را نگه میدارد تا مبادا بر زمین فروافتد، مگر به اذن خداوند».
امام معیاری برای سنجش است
زائر باید امام را در همه امور خویش معیار قرار دهد و رفتار و سکنات خود را مطابق رفتار امام تنظیم کند؛ چنانکه در زیارت جامعه کبیره آمده است: «روی گردان از طریق و راه و روش شما از دین خارج شده و ملازم و همراه شما به شما پیوسته و برحق است و مسامحهکننده در حق شما نابود است و حق همراه شما و در میان شما خاندان و از جانب شماست و به سوی شما بازمیگردد و شما اهل حق و معدن آن هستید».
امام(ع) حجت خدا در زمین و باب هدایت
زائر باید به این موضوع اعتراف کند که ائمه(ع) حجت خدا روی زمین و باب هدایتاند و برگزیدن هر راهی غیر از راه آنان گمراهی است؛ چنانکه در گزارشی از محمد بن سلیمان دیلمی مؤلفه معرفت درباره امیرمؤمنان علی(ع) اینگونه بیان شده است: «یَعْلَمُ أَنَّهُ حجةُ اللهِ عَلَی خَلْقِهِ وَ بَابُهُ الَّذِی یُؤْتَی مِنْهُ» (طوسی، بی تا، ج۲، ص۸۲۰)؛ «می داند که او حجت خدا بر بندگان و تنها راه به سوی خداوند است». همچنین طبق روایتی، احمد بن بکر از زید بن علی درخواست میکند برایش از فضائل اهلبیت(ع) نقل کند. زید براساس سخنی از رسول خدا(ص) از فضائل آنان اینگونه بیان میکند: «بِنَا عُرِفَ اللهُ وَ بِنَا عُبِدَ اللهُ وَ نَحْنُ السَّبِیلُ إِلَی الله» (دیلمی، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۴۱۴). نظیر این سخن در روایتی از امام باقر(ع) نیز نقل شده است.
در سوره مبارکه «و الذاریات» آمده « وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون». (ذاریات/۵۶) خداوند میفرماید من اینها را برای عبادت خودم خلق کردم؛ چون ما ناچار از عبادت هستیم و نمیتوانیم عبادت نکنیم، ولی معبودمان را میتوانیم انتخاب کنیم؛ یعنی یا بتها را انتخاب میکنیم و نفس و شیطان را میپرستیم، یا نه، حضرت حق را میپرستیم. خدای متعال میفرماید من شما را برای عبادت غیر خلق نکردم. به شما یک ظرفیتی دادم و آنقدر شما را بزرگ آفریدم که میتوانید من را بپرستید و من شما را برای عبادت خودم خلق کردم «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون». آیه شریفه آزادی و رهایی از بند هر آنچه بشر میتواند به آن تسلط پیدا کند را به ما بشارت میدهد، کما اینکه ماه و ستارگان اکنون در علم بشر شناخته شدهاند. امام حسین(ع) در توضیح فرمودند: « إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیَعْرِفُوهُ؛ خدای متعال ما را آفرید تا به مقام معرفت برسیم و حقیقت معرفت الهی را درک کنیم «فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوه » اگر کسی به مقام معرفت رسید، عبد او میشود».
منابع:
شرایط بهرهمندی حداکثری از زیارت؛ نویسنده: علی گرامی
امامان(ع) کانون معرفت خداوند؛ نویسنده: سید احمد خاتمی
نظر شما